آیا فقط زبان سرخ سر سبز میدهد بر باد؟

برای حفظ سر گاهی زبان سرخ نیاز است

یکی‌ از ضرب المثل‌های معروف که همهٔ ما با آن اشنا هستیم "زبان سرخ سر سبز میدهد بر باد" است. پیام این ضرب المثل این است که مراقب آنچه بر زبان می‌آوری باش تا جان و منافع خود را به خطر نیندازی. اکثر مردم ایران نسبت با این پیام هم‌نوایی کرده و نسل به نسل آن را به فرزندان خود می‌آموزند. این مثل در رفتار سیاسی مردم و میزان تمایل آنها به ابراز مخالفت با سیاست‌های دولت کاملا محسوس است. چون اعتراض و ابراز مخالفت با حکومت هزینهٔ بالایی دارد اکثر مردم خطوط قرمز حاکمیت را می‌شناسند و به آنها احترام می‌گذرند. به عبارت دیگر مردم جلوی زبانشان را میگیرند تا جانشان و رفاهشان به خطر نیفتد.

حال باید پرسید آیا محافظه کار بودن و سکوت کردن در هر شرایطی بهتر از اعتراض است؟ به عبارت دیگر آیا فقط زبان سرخ سر سبز را میدهد بر باد یا هستند مواردی که زبان سبز (یا به عبارتی سکوت) پر هزینه تر از زبان سرخ (اعتراض) است. در شرایطی که اعتراض (زبان سرخ) پر هزینه است برای پاسخ دادن به این سؤال باید هزینه اعتراض را با هزینه سکوت مقایسه کرد. اگر هزینهٔ سکوت از هزینهٔ اعتراض بیشتر باشد دیگر این ضرب المثل مصداق نخواهد داشت.

در رابطه با اعتراض یک شهروند معمولی به سیاستهای دولت، در اکثر موارد هزینه اعتراض از هزینهٔ سکوت بیشتر است. این گونه موارد عمد‌تاً به سیاست داخلی‌ مربوط می‌شوند. برای مثال حاکمیتی را در نظر بگیرید که دولت را بدون مشروعیت انتخاباتی بدست گرفته و از حمایت بیست در صد جامعه برخوردار است. درآمدهای نفتی‌ در انحصار دولت است و حاکمیت بخشی از این درامد‌ها را به طرفداران خود اختصاص میدهد که البته سهم کمتری برای هشتاد درصد بقیه میماند. همچنین حاکمیت اراده بیست درصد و یا حتّی یک گروه رهبری خیلی‌ کوچک را به جامعه تحمیل می‌کند که این امر هم باعث نارضایتی میشود. اگر این حکومت در عین استبداد بتواند حد اقل امنیت را ایجاد کند و شرایط حد اقل امرار معاش را برای اکثر مردم فراهم کند اکثر مردمی که ناراضی هستند سکوت را به اعتراض ترجیح خواهند داد. علت این انتخاب این است که اعتراض به احتمال زیاد منجر به بازداشت و زندان و شکنجه و یا حد اقل به خطر افتادن شغل میشود در حالی‌ که افراد غیر سیاسی و ساکت از یک حد اقل رفاه و امنیت برخوردار هستند. متخصصان و صنعتگران هم اگر با سیاست کاری نداشته باشند میتوانند درامد خوبی کسب کنند.

مواردی که هزینه سکوت از هزینه اعتراض بیشتر است غالبا به سیاست خارجی‌ مربوط میشوند. فرض کنید که حاکمیت ابراز نظر در مورد سیاست خارجی‌ را ممنوع اعلام کند و در روابط بین‌المللی به گونه‌ای رفتار کند که منجر به خشم یک کشور قوی بشود. حال اگر شهروندان مشاهده بکنند که میزان تنش‌ها روز بروز بیشتر میشود و کشور با خطر فزاینده جنگ مواجه است ممکن است وضعیت به سمتی‌ برود که ساکت نشستن و عدم اعتراض هزینهٔ سنگین تری را برای مردم به دنبال داشته باشد. فردی که سکوت می‌کند از خطر تنبیه توسط دولت در امان است ولی‌ اگر به کشور حمله شود جان و مالش در خطر خواهد بود. حال اگر سیاست خارجی‌ حاکمیت روز به روز میزان تنش را افزایش بدهد، لب به اعتراض گشودن با هدف تغییر سیاست دولت، کم هزینه تر از سکوت خواهد بود.

 اجازه بدهید این موضوع را با اشاره به یکی‌ از مهمترین وقایع تاریخ پس از انقلاب ایران کمی‌ بیشتر تحلیل کنیم. جنگ ایران و عراق با حملهٔ عراق به ایران در سال ۱۹۸۰ (۱۳۵۹)  شروع شد و هزینهٔ بسیار زیادی را بر ایران تحمیل کرد. تصمیم صدّام حسین برای حمله به ایران به چند پدیده مهم در سیاست خارجی‌ ایران در ماههای اول انقلاب بر میگردد. در این ماههای اول حاکمیت ایران سه اقدام مهم انجام داد: ۱) دعوت از اکثریت شیعه در عراق برای برخاستن و سرنگونی رژیم صدّام، ۲)   بازداشت و یا اخراج تعداد سرشماری از پرسنل نیروهای مسلّح به منظور کاهش خطر کودتا. این اقدام باعث تضعیف بنیه نظامی کشور شد. و ۳) اشغال سفارت امریکا که سبب شد صدام فکر کند که اگر به ایران حمله کند از حمایت غیر مستقیم امریکا برخوردار خواهد شد.  در آن روزها تشخیص این نکته که ترکیب این سه پدیده خطر حملهٔ عراق به ایران را افزایش میدهد کار دشواری نبود.

جنگ ایران و عراق که هشت سال به طول انجامید دارای دو فاز متمایز بود. فاز اول تلاش ایران برای بیرون راندن عراق از مناطق اشغالی بود که ۵۷۸ روز طول کشید و با آزادسازی خرمشهر در سوم خرداد ۱۳۶۱ (۱۹۸۲) به پایان رسید. فاز دوم پس از آزادی خرمشهر آغاز شد و تا پذیرش قطع نامه ۵۹۸ (خاتمه جنگ) در مرداد ۱۳۶۷ (۱۹۸۸) ادامه یافت. در مورد لزوم ادامه جنگ در فاز اول در بین مردم ایران  توافق  کامل وجود داشت. لیکن تداوم جنگ در فاز دوم با هدف استفاده ابزاری از عملیات نظامی برای تحمیل صلح از موضع قدرت، و همچنین با هدف بر کنار کردن رژیم صدام حسین، مخالفان زیادی داشت که به مرور بر تعداد آنها اضافه میشد. به روایت  کتابها و مقالات برخی‌ از مدیران و رهبران سیاسی که در سال‌های اخیر به چاپ رسیده‌اند، حتی در درون قشر حاکم هم تعداد زیادی مخالف وجود داشت که بطور محرمانه مخالفت خود را با ادامه جنگ ابراز میکردند.

  آمار خسارت و تلفات جنگ بعد از آزاد سازی خرمشهر به مراتب بیش از سالهای قبل از آزادسازی بود. اگر کسی‌ بطور منصفانه و علمی‌ به اهداف آمریکا و کشورهای شیخ نشین خلیج فارس نگاه میکرد می‌توانست تشخیص بدهد که هر دو اراده کرده بودند تا رژیم صدام را به هر قیمتی که شده حفظ کنند. امریکا سیاست معروف مهار دوگانه را پیش گرفته بود تا جلوی پیروزی هر دو طرف را در جنگ ایران و عراق بگیرد. نتیجه آن شد که در سال ۱۳۶۷ ایران سرانجام پس از پنج سال جنگ فرسایشی و پر هزینه قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت در حالی‌ که می‌توانست دو یا سه سال زودتر با شرایط بهتری جنگ را خاتمه دهد. آیا اگر مردمی که در درون و بیرون از حاکمیت به بیهوده بودن و پر هزینه بودن تداوم جنگ معتقد بودند هزینه اعتراض را به جان میخریدند و با اقدامات اعتراضی خود باعث پایان سریع تر جنگ می‌شدند، هزینه مالی و جانی کمتری به خودشان و فرزندانشان و کّل جامعه تحمیل نمی‌شد؟  

هر چند جنگ ایران و عراق به پایان رسیده ولی‌ سیاست خارجی‌ ایران همچنان پر خطر و پر هزینه است. این مخاطرات ناشی‌ از تلاش مستمر ایران برای رسیدن به سه هدف بطور همزمان است. این سه هدف عبارتند از ۱) توسعه برنامهٔ هسته ای، ۲) دشمنی مستقیم با اسرائیل و تلاش مستمر برای کمک و حمایت از گروه‌های شبه نظامی مخالف اسرائیل بدون هماهنگی‌ با دولتهای بزرگ عربی‌ نظیر مصر و عربستان، ۳)حمایت از شیعیان در مناطق عربی‌. نتیجه این سیاست خاورمیانه‌ای ایران بر کسی‌ پوشیده نیست. ایران تبدیل شده است به تنها کشور دنیا که هم دولتهای عرب و هم اسرائیل آن را دشمن خود میدانند. کار بجائی رسیده است که اعراب ایران را برای جهان عرب خطرناک تر از اسرائیل تصور میکنند و برخی‌ از کشور‌های عربی‌ حتی حاضرند برای مقابله با ایران وارد همکاری‌های استراتژیک با اسرائیل بشوند. حاکمیت هم یک خط قرمز غلیظ به دور این سیاستها کشیده و مردم حق ابراز مخالفت با آنها را ندارند.

ایران بخاطر پیگیری همزمان این سه هدف هزینه اقتصادی و اجتماعی بسیار زیادی در سه دههٔ گذشته پرداخت کرده است و در عین حال موفقیت چندانی هم در رسیدن به هیچ یک از این سه هدف نداشته است. در اثر فشار فزاینده تحریمها و تهدید‌های نظامی ایران سرانجام کاهش خیلی‌ بزرگی‌ را در برنامهٔ هسته‌ای خودش پذیرفته. گروه‌های شیعه در چند کشور عربی‌ بخاطر سؤظن اکثریت سنّی مورد تهاجم قرار گرفته‌اند. و اسرائیل هم چون تهدیدهای لفظی رهبران ایران را جدی می‌گیرد از تمام نفوذ خود برای چرخش سیاست خارجی‌ آمریکا بر علیه ایران استفاده کرده است. چه بسا که اگر ایران دست از رویاروی مستقیم با اسرائیل و حکومت‌های سنّی بر میداشت فشار آنها بر امریکا برای فلج کردن اقتصاد ایران و حتی حملهٔ نظامی به ایران کاهش می‌یافت. احترام اجباری مردم ایران به خط قرمز حکومت در مورد این سیاستهای خارجی‌ متضاد هزینهٔ زیادی را برای جامعه ما به دنبال داشته است. تعداد کسانی‌ که چه در داخل حاکمیت و چه در بین مردم عادی با این سیاست‌ها مخالف بودند ولی‌ به ناچار سکوت کردند کم نیست و یک نمونه آن صحبت اخیر عباس عراقچی بود که در یک جمع خصوصی اعلام کرد که برنامهٔ هسته‌ای ایران دارای هیچ توجیه اقتصادی نیست.

لازم است اشاره شود که همهٔ اهداف سیاست خارجی‌ ایران نابجا و یا نابحق نیستند. بلکه مشکل در این است که حق خواهی‌ و یا تاکید بر عدالت و انصاف، در روابط بین‌المللی جایگاهی‌ ندارد. آنچه که در روابط بین‌الملل مهم است قدرت است و کشوری که با کشور های قوی تر درگیر میشود علیرغم اینکه محق باشد یا خیر ممکن است شکست بخورد و حتی تمامیت ارضیش هم به خطر بیفتد.    

خلاصه کلام اینکه حاکمیت ایران در دوران بعد از انقلاب سیاست خارجی‌ پر هزینه و نامطلوبی را در پیش گرفته و کشور بخاطر تنش با امریکا و اسرائیل و اعراب هزینه سنگینی‌ پرداخت کرده است. یک کشور ابر قدرت (یا حداقل یک کشور مجهز به نیروی اتمی‌) اگر هم در سیاست خارجی‌ اشتباه بکند موجودیتش به خطر نمی‌افتد و حد اکثر بلایی که بر سرش میاید اینست که بهای سنگینی‌ از نظر اقتصادی یا کشته شدن سربازانش میدهد. برای مثال حملهٔ امریکا به عراق و یا عملیات روسیه در اوکراین را در نظر بگیرید. ولی‌ یک کشور میا‌‌ن قدرت مانند ایران اگر برای کشورهای قوی تر درد سر درست کند هزینه بسیار سنگینی‌ را ممکن است بپردازد. به همین دلیل اگر شهروندان در برابر سیاست های خارجی‌ خطرناک کشورشان سکوت کنند،  هزینه ای که در دراز مدت میپردازند به مراتب بیشتر از آرامش و امنیتی است که در اثر احترام به خط قرمز های حاکمیت بدست میاو‌رند. سکوت در رابطه با سیاست های داخلی‌ زیانبار یک حکومت مانند افزایش بی‌ رویه نقدینگی یا ناتوانی در مبارزه با اختلاس، ممکن است منطقی‌ باشد ولی‌ در رابطه با سیاست های غلط خارجی‌ مواردی وجود دارد که زبان سرخ کم هزینه تر از زبان سبز است.

لازم به تذکر است که اعتراض به سیاست خارجی‌ اگر با شعار هایی که موجودیت نظام را زیر سال میبرند همراه باشد، با مقاومت و خشونت شدید حاکمیت مواجه خواهد شد. کما اینکه در سال ۱۳۸۸ وقتی‌ شعار "رای من کو؟" با شعار "مرگ بر دیکتاتور" ادغام شد حاکمیت به حامیانش گفت اگر اینها قدرت را در دست بگیرند نه تنها رانت اقتصادی و سیاسی ما بلکه جانمان هم در خطر خواهد بود. طرفداران حکومت هم این پیام را باور کردند و با خشونت هر چه بیشتر وارد میدان شدند. پس اعتراض هایی که صرفا خواهان عقلانیت و رفع تنش در سیاست خارجی‌ باشند مورد حمایت برخی‌ از خودی‌ها و طرفداران حکومت نیز قرار خواهند گرفت. در نتیجه احتمال دارد که برخورد حکومت با این گونه اعتراض‌ها با خشونت کمتری همراه باشد - به خصوص اگر تعداد اعتراض کنندگان زیاد باشد.